İran ve Instagram üzerindeki “akıllı” sansürü

Bu araştırma Mahsa Alimardani ve Frederic Jacobs tarafından yapılmış ve özetlenmiştir.

İran çeşitli websiteleri ve sosyal mecraları sansürlemesiyle biliniyor. Fakat bu yıl sosyal medya sansürünü “akıllı” filtreleme olarak bilinen yeni bir teknik yaklaşımla değiştiriyor. İlk hedef ise Instagram. Çünkü Instagram’ın teknik özellikleri akıllı sansürlemeyi mümkün kılıyor.

2009’daki protestolardan bu yana İran hükümeti interneti ulusal güvenlik için kronik bir zayıf nokta olarak görüyor. Facebook, çeşitli bloglar ve muhalif Mehdi Kerrubi ve Mir Hüseyin Musavi’nin online TV yayınları gibi iletişim teknolojisi cihazlarının yardımıyla doğan 2009 ayaklanmaları, online alanın merkezileştirilmesi, Facebook ve Twitter dahil birçok websitesinin kapatılması veya sansürlenmesiyle sonuçlandı. İran hükümetinin istatistiklerine göre, ülkedeki en geniş demografik olan gençlerin %70’i bu filtreleri atlatıyor.

Yorucu ve etkisiz olan sansür rejiminin sorumluluğunu almış olan İran otoriteleri Internet üzerindeki kontrolü bütün bir site yerine sadece site içinde seçilen içerikleri “akıllı” olarak filtreleyerek geri kazanmaya çalışıyor. Sosyal medyadaki ilk akıllı filtreleme örneği Instagram API’ı üzerinde uygulandı.

Bu küçük ölçekli araştırma projesi için bu işlemin teknik katmanlarını elimizden geldiğince inceleyip, İran’daki sansürleme yöntemlerinin bireysel sayfaları ve belirli içerikleri platform üzerinde nasıl engellediğini gözlemledik. Ayrıca bu filtrelemenin daha geniş çerçevede İran’ın filtreleme sisteminin neresinde olduğunu bulmaya çalıştık. Farklı İnternet medyası formunda tehditlerin neye göre algılandığını anlayabilmek için engellenmiş Instagram sayfaları ile bağlantılı veya benzer websitelerini karşılaştırdık.

Batıdaki uygulamaların aksine, politik isimler veya aktivistlerin pek azının sayfaları bu filtreleme dahilinde engellenmiş. Kambiz Hosseini, illegal uydular veya youtube.com ve radiofarda.com gibi ülkede engellenmiş platformlar üzerinden yayınlanan Parazit ve Poletik isimli satirik talk showlarıyla tanınıyor fakat kendisinin Instagram hesabı erişilebilir durumda. ABD Beyaz Saray’ın veya tutuklu muhalif gazeteci Hossein Ronaghi’ninki gibi politik olarak hassas olarak kabul edilen sayfalara Instagram’da erişilebilirken Kim Kardashian veya Justin Bieber’ın sayfalarına erişim yasaklı. Bu, İran yetkililerinin Instagram’ı politik muhalefet için bir mecra olarak görmediğini gösteriyor.

Tutuklu aktivist Hossein Ronaghi’nin Instagram hesabına erişilebilirken websitesi filtrelenmiş durumda.

“Akıllı” filtreleme nedir?

İran’da şu an yetkililerin sosyal mecralara girerek bunları efektif olarak incelediği ve içerikleri parça parça sansürlediği yeni bir Internet kontrolü akımı söz konusu. Instagram, bu yeni akımı en doğru gösteren örnek ve İran’da akıllı fitrelemenin uygulandığı ilk ve tek platform. Aralık 2014’te İletişim ve Bilgi Teknolojileri Bakanı Mahmut Vaezi akıllı filtreleme programının henüz ahlak dışı ve cezai içerikleri engelleyen deneme aşamasında olduğunu açıkladı. Fakat, İran’ın siber polisi Gerdab, akıllı filtreleme programının SSL protokolü kullanan websitelerinde kullanılamadığını söyledi. Yani bu uygulama sadece kullancıların siteye HTTP üzerinden erişmeleri durumunda işe yarıyor, kullanıcılar HTTPS kullandığında network üzerinden gönderilen veri şifrelendiği için sistem gönderilen verinin ne olduğunu göremiyor ve içeriğin problematik olup olmadığını anlayamıyor.

Hükümet daha güçlü bir ulusal Internet altyapısı inşa etmek ve online denetim ve sansürleme için daha komplike teknolojiler uygulamak istediğini belirti. Bunun bir örneği yerel olarak geliştirilmiş ve webdeki bilgiyi inceleyip depolayan bir “örümcek” araç olan Ankaboot. Ankaboot gibi araçlar yetkililerin, yerel alternatifleri olmasına rağmen kullanıcıların Amerikan platformları tercih ettiğini kabul ettiğini gösteriyor. Ankaboot’un lansmanı sırasında İran Devrim Muhafızları Ordusu programın yolsuzluk ve Batıdan ilham alan yaşam tarzlarını yayan aktiviteleri bulacağını açıkladı. Yetkililer bunun Instagram, Viber ve WhatsApp için genişleyeceğini ve böylece potansiyel failleri aldıkları “like”lar sayesinde tespit edeceğini söylüyor. Bu, yetkililer kullanımı kontrol edebildikleri sürece İran halkının bu platformlara erişebileceğini gösteriyor.

Araştırma

Filtrelendiğini bildiğimiz hesapların listesi üzerinden filtrelenmiş Instagram hesaplarını tespit etmeye olanak sağlayacak bir program yazdık. 15.238 hesabın olduğu bir örneklemi test edebildik. Burada sunduğumuz tüm veriler Nisan ayı verileri olup zaman ve mekana göre değişiklik gösterebilirler.

Örneklemimizi @justinbieber, @khatamifans ve @therichkidsoftehran gibi engellendiğini bildiğimiz ve birkaç popüler İran elitinin engellenmemiş sayfalarından yola çıkarak geliştirdik. Test ettiğimiz 15.238 hesabın 983’ü engelli çıktı. Filtrelerin Instagram API’ı üzerinde hangi içerikleri hedef aldığını anlayabilmek için 78 engellenmiş sayfa ve 55 engellenmemiş sayfadan oluşan bir örneklem oluşturduk. Daha sonra bu listeyi kategorize edip kişilerin kendi websiteleriyle çapraz referansladık.

Araştırmamız Instagram içeriklerinin “Deep Packet Inspection” kullanılarak Instagram websitesinin arkayüzündeki (backend) sunucularda filtrelendğini ve bu içeriğin Instagram mobil uygulamasına gönderildiğini buldu. Bu seçici filtreleme, Instagram sunucuları ve mobil uygulaması arasında herhangi bir şifreleme olmadığı için mümkün oluyor. Yetkililer, şifreleme olmayınca network üzerinde iletilen verinin cinsini kolaylıkla görüp sakıncalı buldukları veriyi sansürleyebiliyorlar.

Engellenmiş bir hesabı Instagram mobil uygulamasında açmayı denediğimizde yükleme hatasıyla karşılaştık ve İranlıların sansürlü bir websitesine her girişlerinde karşılarına çıkan M5-8 sayfasına yönlendirildik. Hesaplar kullanıcı adı haricinde başka bir tanımlayıcı aracılığıyla sansürleniyor. Testimiz kullanıcı adını değiştirmenin engeli kaldırmadığını gösterdi. Hesaplar platformdan kaldırıldığında bile hesap URL’si yine de M5-8 sayfasına yönlendiriliyor. Herhangi bir klavuz sözcük (keyword) veya hashtag üzerinden içeriklere filtreleme yapıldığına dair bir kanıt bulamadık.

Bulgularımızı artık Instagram’dan da sorumlu olan Facebook Güvenlik Ekibi ile paylaştık. Raporumuzdan birkaç gün sonra mobil uygulamanın kullanıcı profil ve içeriklerini HTTPS üzerinden yüklediği bir Instagram güncellemesi yayınlandı.

Instagramda engelli: Moda, ticaret ve Justin Bieber

Engelli olan 78 sayfanın 46’sı online moda dergilerine, modellere, fotoğrafçılara ve moda sektöründeki diğer şahıslara aitti. Online moda dergilerinden yasaklı olanların arasında Vogue ve VICE var. Vogue’un websitesi de engellenmişken VICE’ın sitesi i-d.vice.com erişilebilir gözüküyor. Ayrıca tasarımcıların resmi Instagram hesapları ve websiteleri arasında uyumsuzluk olduğunu da tespit ettik.

Burberry, Gucci ve Jimmy Choo’nun websitelerine girilebilirken bunların Instagram hesapları engellenmiş durumda. Bazı tasarımcıların sayfaları engellenmişken neden diğerlerine erişimin mümkün olduğu bilinmiyor fakat bakıldığında Chanel ve Michael Kors tarafından paylaşılan görsellerin özünde kısmen daha muhafazakar olduğu söylenilebilir. Instagram hesabı İran’da engellenmiş olan Justin Bieber ve başka modellerin sadece iç çamaşırları giyerek tenlerini gösterdikleri görseller paylaşan Calvin Klein’ın filtrelere takılmamış ve engellenmemiş olması bizi oldukça şaşırttı.

İran’ın filtreleme sistemi oldukça ten gösteren fotoğraflar paylaşan Calvin Klein hesabını engellemiyor.

Bir diğer popüler hedef ise Batılı ünlüler. Madonna, Rihanna, Beyonce, Jennifer Lopez, Kim Kardashian ve Kardashian ailesinin diğer üyelerinin sayfaları da engellenmiş durumda.

Ünlülerin ve moda sayfalarının engellenmesindeki ortak nokta kadın odaklı ve genellikle kışkırtıcı kıyafetler sergiliyor olmaları. Buradaki tek istisna sayfası engellenmiş tek erkek olarak Justin Bieber. Instagram sayfaları engellenmiş olan ünlülerin genellikle websiteleri de engelleniyor fakat Serena Williams gibi birkaç istisnanın websitesine erişilebiliyor.

Kışkırtıcı şekilde giyinmiş kadınların fotoğraflarının paylaşıldığı @boobs_n_vodka, Farsça biyografili ve İran’ın farklı şehirlerinden zaman zaman üstsüz İranlı erkek fotoğrafları paylaşılan @khoshtipmr (Türkçe’ye “yakışıklı bey” olarak çevrilebilir) gibi hesaplar ve benzerleri de engellenmiş. @khoshtipmr isimli hesabın açıklama kısmında “İslami Cumhuriyet yasalarına göre politik yorumlar = engel. Başörtüsüz fotoğraf paylaşmıyoruz.” yazıyor. Sayfanın Aralık 2014’ten beri güncellenmemiş olması engellendiğinin göstergesi olabilir.

Açıklama kısmında “İslami Cumhuriyet yasalarına göre politik yorumlar = engel. Başörtüsüz fotoğraf paylaşmıyoruz.” yazan @khoshtipmr hesabı engellenmiş durumda.

Rapçi Shahin Najafi ve oyuncu Golshifteh Farahani gibi artık yurt dışında yaşayan İranlı ünlülerin sayfaları da engellenmişler arasında. Bunların websiteleri de engellenmiş. Tahmin ediyoruz ki bu sayfaların engellenmiş olmasının sebebi iki şahsın da İran’daki politik ve sosyal normlara karşı tavır almış olmaları.

Örneklemimiz içerisinde İran merkezli olup Instagram üzerinden satış yapan ve sayfalarında direkt iletişim için email ve bir İran telefon numarası yazan dört adet engellenmiş hesap tespit ettik. Örneğin, @tehranmedia bir Viber numarası üzerinden telefon kılıfı satıyordu. Bu hesap İran merkezli ve 61,000 takipçisi var, her bir paylaşımı ortalama 300-400 beğeni alıyor.

Instagram’da @khatamifans ve @therichkidsoftehran sayfalarının sansürlendiği zaten biliniyordu. “The Rich Kids of Tehran” Ekim 2014’te muhafazakar weblognews.ir sayfasında hesabın kaba ve görgüsüz içerikler paylaştığının yazılması üzerine engellendi. Yargıtayın, reformcu eski Cumhurbaşkanının İran medyasından yasaklanacağını belirttiği Muhammed Hatemi Şubat 2015’ten beri engellenmiş durumda. @khatamifans hesabının engellendiği Twitter kullanıcıları tarafından 5 Nisan’da bildirildi. Tahminimiz yetkililerin Hatemi ve “The Rich Kids of Tehran”a karşı olan duruşlarının, bu hesapların hedeflenmiş filtrelemenin birer örneği olduğu yönünde.

Tutuklu muhalif gazeteci Hossein Ronaghi, ABD Beyaz Saray (US White House), BBC Farsça (BBC Persian), Yeşil Hareket’le bağlantılı olan Kaleme gezetesi, Amerikan muhafazakar haber kanalı Fox News ve Global Voices’a ait Instagram hesaplarına erişim mümkünken, tüm bunların websiteleri İran’da yasaklı. Not düşülmesi gereken bir nokta ise bu Nisan ayında Global Voices’ın HTPP versiyonunun engellendiğini fark etmemiz.

Politik isimler veya aktivistlerin birkaçının da sayfaları engellenmiş örnekler arasında. Yayınları illegal uydular veya youtube.com ve radiofarda.com gibi ülkede engellenmiş platformlar üzerinden yapılan Parazit ve Poletik isimli satirik talkshowlarıyla ünlü Kambiz Hosseini gibi isimlerin Instagram hesapları erişilebilir durumda.

Websitesi engellenmiş olduğu halde BBC Farsça’nın Instagram hesabı erişilebilir durumda ve haberleri Instagram üzerinden bildiriyor.

Bulgular İran’daki filtrelemede genel bir tutarsızlığa işaret ediyor. Toplumda öne çıkan kişilerin veya şirketlerin bazılarının Instagram hesapları engellenmişken bağlantılı websitelerine erişim mümkün. Bu, Instagram’ın fotoğraf üzerine olması fakat websitelerinde yazı veya diğer başka materyallerin bulunması sebebiyle olabilir. Genel olarak Instagram kullanıcı demografiği genç insanlardan oluşuyor ve bu durum, gençlerin baktığı fotoğraflar ve bu fotoğrafların propagandasını yaptıkları potansiyel düzen karşıtı değer ve normlardan İran yetkililerinin endişe duymasına sebep olabilir.

Yetkililer Instagram’ı bir politik muhalefet platformu olarak değil, genellikle kadınların ve bazı erkeklerin kışkırtıcı fotoğraflarının, zararlı ve ahlak dışı görsellerin olduğu bir platform olarak görüyorlar.

Faydayı korurken “zararı” azaltmak

Popüler sosyal ağların filtrelenme politikaları hakkında birçok tartışma oldu. Online gazete “Young Journalists Club”daki bir makalede yerel uzmanlara göre akıllı filtrelemenin internette daha efektif bir sansürleme yapılabilmesi için gerekli olduğunu, toptan kapatmaların İranlıları önleme araçlarını kullanmaya yönelttiğini yazdı. Bahsedilen uzmanlardan biri olan Hamed Alvandi’ye göre buradaki genel mantık “İslam karşıtı, ahlaksız ve hükümet karşıtı websitelerinin saptanması”. Aslına bakılırsa, hedef web’i tarayıp kişisel sayfaları sansürleyecek bir teknoloji yaratmaktı. Fakat bu açıklamaların yapıldığı zamanda bu tarz yeni bir filtrelemenin uygulanması için gerekli olan teknik altyapıya çok fazla referans yapılmadı.

Akıllı filtreleme kavramı ilk olarak 2012 yılında, Mahmut Ahmedinejad Cumhurbaşkanlığı görevindeyken Facebook’ta dini lider Ali Hamaney ile ilgili bir Facebook sayfası açılması üzerine ortaya çıktı. Bu, birçok kişinin İran yetkililerinin Facebook ve Twitter ile ilgili olan politikaları gözden geçireceği üzerine spekülasyonda bulunmasına neden oldu. Daha sonra Emniyet Amiri İsmail Ahmadi Moghaddan gibi şahıslar bir sosyal ağı tamamen kapatmak yerine bu sosyal mecraları kontrol edecek bir filtreleme fikrini tanıtmaya başladı. Moghaddan’a göre bu sayede insanlar sosyal ağ sitelerinin kullanışlı özelliklerinden faydalanırken zararlarından da kaçınacaktı.

Şu anki yönetim Interneti açmak üzerine birçok vaat ve açıklamada bulundu. Hasan Ruhani yönetimi, Cumhurbaşkanı’nın otoritesi dışında olan Yargı’nın; Whatsapp, Line ve Tango gibi popüler mobil uygulamalar üzerindeki engellemeleri kaldırmasını sağladı.

HTTPS akıllı filtrelemeyi durduracak

Instagram’ın son versiyonlarıyla birlikte HTTPS’e geçmesiyle İran’ın akıllı filtreleme sisteminin işe yaramayacağını düşünüyoruz. Şu an için fotoğraflar Instagram’ın içerik iletim ağından HTTP üzerinden gönderildiği için kullanıcı bazında değil, fotoğraf bazında filtreleme seçeneği mevcut. Bu şekilde kullanıcının takipçi sayısı, biyografisi, fotoğraflarının beğeni ve yorumları HTTPS üzerinden gönderildiği için görülebilirken, istenilmeyen görsellerin kullanıcı profilinde görünmesi engellenebilir. Instagram tüm hareketlerini HTTPS üzerinden yapmaya başlayınca İran’ın seçenekleri daralacak. Böylece geriye sadece tümden bir engelleme ya da olduğu gibi bırakma seçenekleri kalacak.

Çeviri: Zeynep Atakay (globalvoicesonline.org)